Strzembosz Jan h. Jastrzębiec (ok. 1545 – ok. 1606), podstarości radomski, bibliofil.
S. był wnukiem sędziego grodzkiego radomskiego Jana i Owki (Eufemii), córki podkomorzego nadw. kor. Dziersława ze Smogorzewa, synem Ambrożego (zm. ok. 1565); wbrew dawniejszym przypuszczeniom matką S-a nie była córka Hieronima Krupki-Przecławskiego. Był bratankiem Andrzeja, prof. prawa kanonicznego na Uniw. Krak. w l. 1542–58, i Dziersława, sędziego grodzkiego opoczyńskiego, bratem Zofii i Jadwigi oraz Mikołaja, żonatego od r. 1594 z Anną, córką pisarza Łukasza Górnickiego (zob.), bratem stryjecznym Piotra Strzembosza (zob.).
Od r. 1561 studiował S. na Uniw. Krak., a następnie (prawdopodobnie już od r. 1562) na uniwersytetach w Padwie i Bolonii. Notatki S-a z wykładów w Italii zachowały się w rękopisie (B. Jag.: rkp. 2169). Do kraju wrócił ok. r. 1570; t.r. skwitował z opieki stryja Dziersława, przejął opiekę nad bratem oraz objął w posiadanie odziedziczone po ojcu majętności (wcześniej dzierżawione przez stryja), w tym także część należącą do młodszego brata. W l. 1579–81 brał udział w wojnie z Moskwą o Inflanty (m.in. uczestniczył w oblężeniu Pskowa), walcząc pod dowództwem rtm. Wacława Wąsowicza. W l. 1581–90 był podstarościm radomskim, a w r. 1585 także sędzią grodzkim radomskim; nominacje te świadczą o jego bliskich związkach ze star. radomskim, marsz. nadw. kor. Andrzejem Zborowskim. Podróżował do Rzymu (1589–90), być może jako pielgrzym. W r. 1592 był deputatem z woj. sandomierskiego do Tryb. Kor. W dn. 22–23 V t.r. uczestniczył jako mediator w dyspucie teologicznej między jezuitami lubelskimi a braćmi polskimi o przedwieczności bóstwa Chrystusa, ale wbrew wcześniejszym przypuszczeniom nie był autorem, który jako Jan Przylepski opisał tę dysputę („Disputacia lubelska”, Kr. 1592). W 2. poł. r. 1594 na sejmiku deputackim w Opatowie został wybrany w skład pięcioosobowej delegacji, która w imieniu szlachty sandomierskiej witała w Częstochowie wracającego ze Szwecji króla Zygmunta III. Na początku r. 1595 przebywał dłuższy czas w Krakowie, być może w związku z obradującym w tym czasie sejmem; dokonał wówczas w grodzie krakowskim kilku drobnych transakcji kredytowych, został także skwitowany przez kaszt. łęczyckiego Stanisława Bykowskiego ze sprawy o uwięzienie i torturowanie jego poddanego ze wsi Byki.
Wspólnie z bratem Mikołajem odziedziczył S. po ojcu Lipną, części Skrzyńska (Starego Skrzynna) i Machnina w pow. radomskim oraz Miłaków i część Woli Damujewskiej (Krzczonowskiej) w pow. opoczyńskim. Przez wiele lat bracia pozostawali w niedziale; formalny podział majątkowy przeprowadzili dopiero w l. 1585–6. S. otrzymał wówczas Lipną, Machnin i część Skrzyńska, objął także opiekę nad dwiema starszymi siostrami, którym w momencie ich zamążpójścia zobowiązany był wypłacić po 500 złp. posagu. W nagrodę za zasługi wojenne otrzymał 1 XII 1580 od króla Stefana Batorego w dożywotnią posesję wieś Regnowo w pow. rawskim, którą musiał wykupić z rąk sukcesorów Jakuba Leśniowskiego; w r. 1582 za zgodą monarchy odstąpił ją Franciszkowi Grotowskiemu. W r. 1600 spłacił spadkobierców Mikołaja Kowalskiego, Mikołaja i Piotra Kowalskich, obejmując wsie Klikawa i Chotynicze (Piskorów) w pow. radomskim, na których jego druga żona Jadwiga miała zapisane przez pierwszego męża dożywocie; t.r. zapisał jej na części Klikawy 3 tys. zł. oprawy i tyleż wiana. S. był miłośnikiem i zbieraczem książek, posiadał pokaźny księgozbiór. Pozycje ze swej biblioteki oznaczał superekslibrisem z h. Jastrzębiec.
Pod koniec życia związał się S. z woj. sandomierskim Jerzym Mniszchem i jego córką Maryną. W marcu 1606 wraz z całym dworem wojewody i Maryny udał się do Moskwy, zabierając ze sobą jednego z synów. Tuż przed wyjazdem wniósł do akt grodzkich radomskich «ordynację», regulując na wypadek śmierci stosunki majątkowe między swoim potomstwem. W Moskwie przebywał jako kanclerz w otoczeniu Maryny. Dn. 21 V t.r. został wysłany przez Mniszcha, aby nakłonić posłów Zygmunta III, kaszt. małogoskiego Mikołaja Oleśnickiego i star. wieliskiego Aleksandra Gosiewskiego, do złożenia upominków carowej z okazji jej ślubu (ponieważ ze względów proceduralnych odmawiano im żądanych honorów, posłowie wstrzymywali się z przybyciem na dwór Dymitra I). S. przeżył w Moskwie «krwawą jutrznię» (antypolskie rozruchy 27 V), stracił jednak kilkoro swych sług. Prawdopodobnie zmarł niedługo potem, gdyż nie pojawił się już w późniejszych źródłach, opisujących losy uwięzionych Polaków. Po śmierci S-a część jego księgozbioru trafiła do klasztoru kanoników regularnych w Mstowie; dotychczas udało się zidentyfikować 72 dzieła w 92 woluminach, a wiadomo o istnieniu kilkunastu kolejnych pozycji. Zachowany zbiór to przede wszystkim literatura filozoficzno-teologiczna i religijno-kościelna oraz nieco książek o tematyce historyczno-politycznej, przyrodniczej i medycznej, brak natomiast literatury pięknej i prawniczej, którą S. prawdopodobnie również posiadał.
S. przed r. 1582 ożenił się z Agnieszką, córką podstolego królewskiego Jana Jarzyny i Anny Duninówny, która wraz z braćmi, Piotrem i Janem, dziedziczyła po matce dwie wsie w pow. radomskim; jej działy w tych wsiach zostały w r. 1585 wykupione przez braci. W posagu otrzymała 3 tys. złp. Po śmierci Agnieszki (zm. przed 1598) ożenił się S. z Jadwigą Gniewoszówną (zm. po 1614), wdową po Mikołaju Kowalskim. W pierwszym małżeństwie miał synów Andrzeja i Jana oraz córkę Annę, żonę Jakuba Grabowskiego, w drugim syna Piotra oraz córki Elżbietę, żonę Jana Sierskiego (Kierskiego), i Agnieszkę, wydaną za Jana Przerębskiego. Najstarszy syn Andrzej (zm. 1640), student Uniw. Krak. oraz uniwersytetów w Padwie i Bolonii, został duchownym. W l. 1599–1640 pełnił funkcję prepozyta klasztoru kanoników regularnych w Mstowie; w r. 1621 wziął udział w synodzie prowincjalnym w Piotrkowie. Był dziedzicem części we wsiach Małusze Błotne i Małusze Średnie w pow. lelowskim oraz wsi Lipna w pow. radomskim. Drugi syn Jan zmarł młodo, nie założywszy rodziny. Najmłodszy Piotr, od 1 X 1605 student Uniw. Krak., skupił w swym ręku wiele rodowych włości (odziedziczonych po ojcu, pozyskanych od brata Andrzeja i stryja Mikołaja) w pow. radomskim i opoczyńskim. Z czasem wyzbył się wszystkich dóbr w woj. sandomierskim i przeniósł się do woj. krakowskiego, gdzie nabył wieś Januszowice (pow. ksiąski). Ok. r. 1615 ożenił się z Zuzanną, córką Ludwika Przecławskiego. Pozostawił syna Mikołaja, który zmarł bezpotomnie pod koniec r. 1639 lub w r. 1640. Sukcesja po wymarłej linii rodziny Strzemboszów przeszła na potomstwo córek S-a.
Boniecki, VII (Grabowscy); Estreicher, XXV (Przylepski); Niesiecki; Słown. Pracowników Książki Pol., supl.; – Borek W., Urbański A., Strzembosz – portret rodzinny, Kr. 1995 s. 26–31; Bylinowa E., Renesansowy księgozbiór rodziny Strzemboszów, w: Księgozbiory szlacheckie XVI–XVII wieku, W. 2004 s. 17–105; Czerska D., Dymitr Samozwaniec, Wr. 1995; Łatak K., Kongregacja krakowska kanoników regularnych laterańskich na przestrzeni dziejów, Kr. 2002; Strzembosz T., Jan Strzembosz (1545–1606). Jego rękopis i księgozbiór, „Roczn. Bibliot.” R. 3: 1959 z. 3 s. 401–23; Tworek S., Dysputa lewartowska w 1592 roku, „Roczn. Lub.” R. 3: 1960 s. 51; tenże, Zbór lubelski i jego rola w ruchu ariańskim w Polsce XVI i XVII wieku, L. 1966; – Album. stud. Univ. Crac., III 42, 185, 248; Arch. nacji pol. w Uniw. Padewskim, I; Diariusze sejmowe r. 1587, Kr. 1887; Dysputacje arian polskich, „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6 s. 351–2; Maciejowski W. A., Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, W. 1852 III 162–5; Niemojewski S., Diariusz drogi spisanej i różnych przypadków pociesznych i żałosnych prowadząc córkę Jerzego Mniszka, Marynę, Dymitrowi Iwanowiczowi w roku 1606, Wyd. R. Krzywy, W. 2006; Ossoliński Z., Pamiętnik, W. 1983 s. 36–7; Poselstwo od Zygmunta III, króla polskiego, do Dymitra Iwanowicza, cara moskiewskiego (Samozwańca), z okazji jego zaślubin z Maryną Mniszchowną, Oprac. J. Byliński, Wr. 2002; Przylepski J., Disputacia lubelska…, Kr. 1592; Regesty z Metryki Koronnej do dziejów powiatów opoczyńskiego, radomskiego i stężyckiego z lat 1574–1795, Red. Z. Pietrzyk, Radom 2001 I; Źródła Dziej., XIV 283, 315–16; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac., t. 155 s. 56, 174–5, 299–300, 312–13, 781–2, t. 196 s. 1775–81, t. 204 s. 357–62, t. 208 s. 344–51, 708, 1914–16, t. 210 s. 1425–7, 1435–6, t. 214 s. 192–4, 662–9, t. 227 s. 1617–19, Castr. Crac. Rel., t. 41 s. 1785–6, t. 43 s. 414, t. 45 s. 3049–50, t. 49 s. 1179–80, t. 52 s. 1328–9, 2477–8, t. 60 s. 152–3, 968–9, t. 63 s. 412–13, t. 69 s. 2480–84, t. 70 s. 1086–107, 2113–17, 2120–5, t. 95A s. 308–11, Terr. Crac., t. 243 s. 212–15; B. Czart.: rkp. 342 k. 427–8, 444; – Mater. Red. PSB: Monografia rodziny Strzemboszów, oprac. T. Strzembosz w r. 1947 (mszp.).
Mariusz Lubczyński